Starostwo Powiatowe w Gorlicach

Historia dawna i nowsza

O zjawieniu się człowieka na Pogórzu Karpackim przed około 4000 lat p.n.e. świadczą kamienne siekierki z neolitu znalezione w Rożnowicach koło Biecza. Znalezienie brązowego miecza w dolinie rzeki Ropy i licznych przedmiotów brązowych w Dolinie Sandomierskiej oraz znalezienie monet rzymskich w Szymbarku i Bieczu dowodzą, że przez Puszczę Karpacką prowadził szlak handlowy z południa na północ od 1700 roku p.n.e. do 400 r.n.e. Znaleziony w Gorlicach miedziany fels arabski z IX wieku stanowi bezpośredni ślad pobytu tu kupców wschodnich a zarazem niezbity dowód, że przed Mieszkiem I na ziemiach polskich były w obiegu monety arabskie.

W Muzeum Szkolnym "GRYF" w Szymbarku znajdują się części siekierek kamiennych, z epoki kamienia gładzonego (neolit, 5000 – 1700 r. p.n.e.).

Południową granicę Polski Piastowskiej tworzyła Puszcza Karpacka. Na jej skraju znajdowała się tak zwana brona, utworzona z szeregu strażnic i grodów lub małych gródków. Były one w Bobowej, Jeżowie, Stróżnej, Stróżach, Gródku, Szymbarku, Gorlicach, Stróżówce, Bieczu. Po drewnianych strażnicach pozostały do dziś już tylko nazwy – góra Zamkowa w Gorlicach i góra Zamczysko w Dominikowicach.

Dolinami rzek i przełęczami karpackimi przebiegały odwieczne szlaki kupieckie. Przy trzebieniu Puszczy Karpackiej i zasiedlaniu pustkowi wzdłuż rzeki Białej i Ropy odegrali rolę rody rycerskie i możnowładcy: Gryfici, Strzemieńczykowie, Odrowąże, Bogorie, Zadory oraz biskupi krakowscy i benedyktyni tynieccy a także urzędnicy książęcy i królewscy. Duży wpływ na zasiedlenie obecnego powiatu gorlickiego miały wpływ fale osadnictwa niemieckiego, rycerskiego, mieszczańskiego i chłopskiego od X do XIV wieku. Uregulowania osadnictwa na prawie magdeburskim i rozgraniczenia osad dokonał wielki organizator Kazimierz Wielki. W późniejszych wiekach do Puszczy Karpackiej przybywają od wschodu pasterze wołoscy i zakładają tam wsie.

Miejscowości gminy mają wiekowy rodowód sięgającą głęboko w historię Polski, a świadczą o tym istniejące zabytki. Z wczesnośredniowiecznym osadnictwem i systemem obronnym związana jest wieś Stróżówka. Źródła historyczne wymieniają niektóre miejscowości już w XIII wieku. Do najstarszych należą Zagórzany i Kwiatonowice założone przez benedyktynów z Tyńca, Szymbark, siedziba rodu Gładyszów herbu Gryf oraz Dominikowice założone przez Pieniążków herbu Odrowąż.

POGÓRZANIE I ŁEMKOWIE NA ZIEMI GORLICKIEJ

Od wieków Ziemię Gorlicką zamieszkiwały dwie różniące się narodowością, religią i kulturą, grupy ludności. Tworzyli niepowtarzalny koloryt tej ziemi.

Na pagórkowatych obszarach Pogórza Ciężkowicko-Bobowskiego mieszkali Pogórzanie, lud typowo rolniczy, pochodzenia polskiego i wyznania rzymsko-katolickiego. Zajmowali się uprawą roli, rękodzielnictwem oraz rzemiosłem. Z tkactwa słynęła Moszczenica, z koronki klockowej Bobowa, ośrodkiem garncarstwa była Stróżówka, a z wyrobu koszyków – okolice Szymbarku. Pogórzanie mieszkali w zagrodach wielobudynkowych – chatach krytych słomą, czasem połączonymi ze stajnią, oddzielnie stojącą stodołą, piwnicą i spichlerzem. Charakterystycznymi elementami w stroju kobiet były spódnice - „piekielnice”, gorsety, białe chustki czepcowe mężatek oraz „rańtuch” - rodzaj płachty zarzucanej na ramiona. Mężczyźni wyróżniali się wełnianymi czapkami „magierkami” oraz „cuwą”- rodzajem sukmany z białego sukna, z dużym prostokątnym kołnierzem, obszytym po krajach paskiem czerwonego lub niebieskiego sukna.

Tradycyjne pogórzańskie budownictwo obejrzeć można w skansenie w Szymbarku. Stroje i wnętrze izby - w Muzeum Regionalnym PTTK im. I. Łukasiewicza w Gorlicach, a stare tradycje, obrzędy, zwyczaje, tańce, pieśni i przyśpiewki kultywują i pielęgnują zespoły regionalne pogórzańskich wiosek m.in. z Kobylanki i Dominkiowic, Koła Gospodyń Wiejskich oraz Stowarzyszenie Kobiet Wsi Kobylanka.

Góry Beskidu Niskiego, czyli południe Ziemi Gorlickiej, zamieszkiwali od stuleci Łemkowie, nazywani tak od przełomu XIX i XX w. Wcześniej zwano ich Czuhońcami, Rusnakami, Rusinami. Większość etnografów uważa Łemków za potomków pasterzy wołoskich, którzy osiedlali się w górzystym Beskidzie Niskim w przeciągu XV-XVII w. Wołosi stanowili konglomerat etniczny, składający się z ludów bałkańskich, tzw. Arumunów, południowych Słowian, Albańczyków, Rusinów. Na terenie Beskidu Niskiego ulegali silnym wpływom polskim, słowackim, węgierskim. Posługiwali się językiem ruskim. Byli wyznawcami chrześcijaństwa obrządku wschodniego – prawosławia i grekokatolicyzmu. Odróżniali się mową, strojem, zwyczajami i tradycjami. Wsie zakładali na prawie wołoskim. Mieszkali w chyżach - zagrodach jednobudynkowych. Zajmowali się hodowlą, uprawą roli, rzemiosłem. Byli wędrownymi szklarzami, kamieniarzami. Maziarze z Łosia rozwozili wozami maź do smarowania kół - docierając do wielu miast Austro-Węgier, Prus i Rosji. Łemkowie budowali piękne cerkwie, których baniaste hełmy - „cebule” – wrosły na wieki w krajobraz Beskidu Niskiego. Część Łemków wywodzi swoje pochodzenie od plemienia Biało-Chorwatów, o których wspomniał dziejopis ruski Nestor pod rokiem 993.

Mimo dramatycznych powojennych dziejów – przesiedleń na Ukrainę i wysiedleń, na Ziemie Zachodnie - współczesna Łemkowszczyzna żyje. Wielu Łemków powróciło, zachowało język, tradycję, kulturę. Od 1990 r., w lipcu, w małej łemkowskiej wsi Zdynia niedaleko przejścia na Słowację, odbywa się „Watra”- Święto Kultury Łemkowskiej.
A cerkiewki w Owczarach, Kwiatoniu, Kunkowej, Leszczynach, Bielance … zachwycają swą egzotyką, tworząc niepowtarzalny urok i koloryt Ziemi Gorlickiej - znaczną część Szlaku Architektury Drewnianej w Województwie Małopolskim.

Historia najnowsza

Gmina Gorlice jako gmina powstała z dniem 1 stycznia 1973 r. uchwałą Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie, na podstawie zmiany ustawy o radach narodowych z 1958 r. Uchwaliła ona: „w powiecie gorlickim, województwie rzeszowskim tworzy się następujące gminy:(…) gminę Gorlice z siedzibą gminnej rady narodowej w Gorlicach, w skład nowo utworzonej gminy wchodzą obszary sołectw: Bystra, Dominikowice, Klęczany, Kobylanka, Kwiatonowice, Ropica Dolna, Sokół, Stróżówka, Szymbark, Zagórzany”. Od 1 czerwca 1975 r., po reformie administracyjnej kraju do gminy Gorlice włączono sołectwa: Ropa, Bielanka, Moszczenica, Staszkówka. Sołectwo Sokół włączono w obręb miasta. W 1982 r. odłączono Staszkówkę i Moszczenicę, gdzie utworzono nową gminę. Ostatnie zmiany miały miejsce w 1 lipca 1991 r., po wyłączeniu sołectwa Ropa, które utworzyło nową gminę. Dzisiaj gmina Gorlice składa się z 10 miejscowości.

Miejscowości i zabytki

Gminę tworzy dziesięć wiosek. Każda z nich ma swoją historię, zabytki: świeckie i sakralne, uroki przyrody i krajobrazu, tradycje, miejsca kultu, które warto odwiedzić, zobaczyć, zapamiętać i promować.

Wyruszać do nich można z Gorlic – samochodem, rowerem lub pieszo. Kierunek wędrówki jest dowolny, bo większość z tych wiosek przylega bezpośrednio do miasta.

Dwie z nich: Stróżówka i Ropica Polska są od zarania historyczne związane z Gorlicami. My proponujemy rozpocząć podróż od przedmieścia Gorlic, Ropicy Polskiej, przy trasie Gorlice- Nowy Sącz. Jest to duża wieś – ok. 2000 mieszkańców. Była częścią kompleksu dóbr założyciela Gorlic, Dersława Karwacjana. Z Gorlicami łączy Ropicę Polską przydrożna figura św. Barbary. Pochodzi z XVIII w. Pierwotnie stała we wnęce fasady kościoła Nar. NMP w Gorlicach. Po pożarze miasta w XIX w. stała obok świątyni. Podarowana przez gorliczan mieszkańcom Ropicy Polskiej, została umieszczona na cokole, który w 1888 r. ufundowali Michał i Maria Nowakowie. Na terenie wsi, 500 m. na wschód od kościoła, znajduje się nekropolia żołnierska z I wojny światowej projektu Hansa Mayra, z dużym betonowym krzyżem centralnym, przypominająca wydarzenia z 2 maja 1915 r. Ma też Ropica Polska współczesny krzyż. Na pięknym wzniesieniu dominuje nad okolicą, podświetlany nocą – Krzyż Milenijny, pamiątka przełomu wieków – XX i XXI.

Bezpośrednio z Ropicą Polską sąsiaduje Szymbark – największe sołectwo gminy Gorlice, miejscowość, którą zamieszkuje ponad 3000 mieszkańców. Ta letniskowa wieś ma bogatą historię, zabytki i rezerwat przyrody. Najstarszy dokument o miejscowości pochodzi z 1369 r.

Osobliwością architektoniczną jest murowany, renesansowy dwór obronny z XVI w. – siedziba rodowa Gładyszów, którzy za czasów króla Kazimierza Wielkiego kolonizowali górne dorzecze rzeki Ropy.

Dzięki Gładyszom był Szymbark przez krótki czas miastem, o czym świadczą nazwy: Miejska Góra i Miastko. Renesansowy dwór urzeka swoim pięknem, dostojnością i usytuowaniem na wysokiej, nadrzecznej skarpie. Dwór, zwany też kasztelem, opisał w XVII w. najwybitniejszy poeta poezji dworkowej czasów baroku, Wacław Potocki, z podgorlickiej wsi Wola Łużańska. Po remoncie obiektu otwarty tutaj został Ośrodek Konferencyjno - Wystawiennixczy "Kasztel w Szymbarku".

Obok dworu znajduje się skansen – Ośrodek Budownictwa Ludowego, gdzie zgromadzono obiekty dawnej wsi pogórzańskiej: chałupy, wiatraki, stodołę i oborę, olejarnię i kuźnię. Pomiędzy kasztelem i skansenem zwiedzić można pochodzący z pocz. XX w. dworek mieszczański przeniesiony z Gorlic, w którym urządzono ekspozycję dworskich pamiątek. Szymbark ma jeszcze trzy dwory: w pobliżu skrzyżowania na Bielankę, przy ujściu potoku Bystrzanka do rz. Ropy, gdzie mieści się Stacja Naukowo – Badawcza Instytutu Geografii i Zagospodarowania Przestrzennego P A N oraz na Łęgach, przy drodze Szymbark – Gorlice.

W pobliżu, na szczególną uwagę zasługuje drewniany, modrzewiowy kościółek pw. św. Wojciecha z 1782 r. Jak głosi miejscowa legenda, świątynia powstała w miejscu, gdzie się zatrzymał św. Wojciech w drodze z Rzymu do Gniezna. Oprócz barokowego kościółka, w przysiółku Wólka, obejrzeć można cerkiewkę z 1790 r., która uzmysławia bliskość Łemkowszczyzny. Czasy „przełomu pod Gorlicami” przypominają trzy cmentarze wojskowe projektu Hansa Mayra.

Ale nie tylko zabytki wyróżniają Szymbark w gminie Gorlice. Decyduje o tym również przyroda. Miejscowość otoczona jest lesistymi masywami Maślanej Góry (753 m.) i stanowiącej rezerwat przyrody Jeleniej Góry (684 m.). To właśnie tutaj, na jej południowym stoku, znajduje się osuwiskowe jeziorko, zwane beskidzkim „Morskim Okiem”.

Z Szymbarkiem sąsiadują dwie różniące się krajobrazem, historią i dziedzictwem kulturowym wsie. Cztery kilometry na południe od Szymbarku, już w paśmie Magury Małastowskiej położona jest Bielanka, stara wieś łemkowska, założona w XV stuleciu w dobrach Gładyszów. Przez wieki słynęła z produkcji dziegciu, leku produkowanego z żywicy sosny i brzozy, którym handlowali wędrowni dziegciarze oraz – do 1808 r. – z huty szkła. W miejscowości zachowały się stare chyże – łemkowskie chaty oraz drewniana cerkiew z 1773 r., pw. Pokrowy (Opiekunki) z ocalałym cudownie z pożaru ikonostanem z 1783 r. Wieś zamieszkują w znacznej mierze Łemkowie. Kulturę łemkowską kultywuje zespół pieśni i tańca „Łemkowyna”, prowadzony przez Jarosława Trochanowskiego oraz poeta i etnograf Paweł Stefanowski, twórca prywatnego muzeum poświęconego życiu i tradycji Łemków.

Na północ od Szymbarku, w dolinie wspomnianego potoku Bystrzanka, znajduje się licząca ok. 1500 mieszkańców pogórzańska wieś Bystra. Swoimi początkami sięga 1369 r. Lokowana była przez Kazimierza Wielkiego na tzw. surowym korzeniu. We wsi zachował się XIX- wieczny dwór. W pobliżu szkoły zwraca uwagę figura Najświętszej Marii Niepokalanie Poczętej z 1899 r. Miejscowość jest malowniczo położona. Można stąd wędrować na kulminację Maślanej Góry i Łysej Góry, podziwiając krajobraz Pogórza. Z Bystrej prowadzi droga do Gorlic – obok Gorlickiej Golgoty – wzgórza, na którym zbudowano stacje Drogi Krzyżowej, kaplice Grobu Pańskiego oraz figurę Chrystusa Zmartwychwstałego na wysokim postumencie, który od 2006 r. czuwa nad Ziemią Gorlicką. Niezwykłe miejsce – pełne historii, wiary i malowniczej panoramy wsi gminy Gorlice. Stąd ulicami miasta - Zamkową, Krakowską, Pułaskiego, Stróżowską – można dojść lub dojechać do wsi Stróżówka. Wcześniej, u końca ul. Stróżowskiej, warto się zatrzymać przy gorlickim kirkucie - cmentarzu żydowskim z końca XVIII w. Zachowane macewy, kamienne tablice nagrobne, przypominają życie, pracę i ostateczny dramat „starszych braci w wierze” - Żydów, którzy do II wojny światowej stanowili połowę mieszkańców Gorlic.

Docieramy do Stróżówki, wsi, która ma historię starszą niż Gorlice. Na jej części powstał gród miejski. Nazwa wsi pochodzi od powinności feudalnej, czyli stróży- stróżowania przy nadgranicznym posterunku - warowni, zwanych też strażami. Dziś wieś liczy ponad 1600 mieszkańców i jest przedmieściem Gorlic. Na jej obszarze znajduje się pięć cmentarzy wojennych z „przełomu po Gorlicami”.

Ze Stróżówką sąsiaduje wieś Zagórzany, stara osada z XIII w. Przez długie wieki była własnością klasztoru benedyktów z Tyńca pod Krakowem. Na początku XIX w. właścicielem dóbr została rodzina Wielopolskich, a następnie Skrzyńskich – wspaniałych rodów z Wielkopolski. Do II wojny światowej ozdobą Zagórzan był park i pałac Skrzyńskich w stylu neogotyckim z 1839 r., „jeden z najokazalszych, a więc i najpiękniejszych w całej okolicy”, jak pisały „Kłosy” w 1875 r. Budowę pałacu obserwował Wincenty Pol, gość Tadeusz Skrzyńskiego. To właśnie tutaj, w Zagórzanach, kończył dzieło swojego życia „Pieśń o ziemi naszej”. Bywał tu także malarz Artur Grottger. W okresie międzywojennym pałac był rezydencją Aleksandra Skrzyńskiego, w latach 1922-1926 ministra spraw zagranicznych, a w latach 1925-1926 – premiera II RP. Niestety, czas pałacu i parku przeminął. Ale pozostało rodzinne mauzoleum Skrzyńskich w kształcie piramidy zwieńczonej krzyżem. Grobowiec znajduje się poza posiadłością, powyżej siedziby Nadleśnictwa Gorlice, widoczny z drogi Łużna - Zagórzany i dostępny dla turysty. Jest miejscem wiecznego spoczynku m.in. premiera Aleksandra Skrzyńskiego. Na wschód od mauzoleum, na wzgórku, kolejny cmentarz wojenny z I wojny światowej, gdzie na żołnierskiej warcie spoczęli żołnierze niemieccy i austriaccy. Warto w Zagórzanach wstąpić do kościoła pw. św. Wawrzyńca z 1816 r., z XVII – wiecznym obrazem Chrystusa Ukrzyżowanego we wczesnobarokowym ołtarzu głównym. Dla wszystkich purystów ojczystego języka ciekawostka: w Zagórzanach urodził się Witold Taszycki, językoznawca, współautor popularnego słownika ortograficznego.

Niezwykle malowniczo położoną wsią gminy Gorlice, a przyległą do Zagórzan - są Kwiatonowice, do których prowadzi droga od szosy Łużna – Zagórzany. Decyduje o tym wzniesienie – wzgórze, skąd rozpościerają się wspaniałe widoki na Beskid Niski, Pogórze Ciężkowickie i Gorlice. Wieś, lokowana w I połowie XIV w., była własnością klasztoru tynieckiego. W centrum wsi znajduje się parterowy dworek - własność prywatna - zbudowany na początku XIX w. Pięknie odrestaurowany, otoczony jest ogrodem dworskim z największym w gminie skupiskiem drzew - pomników przyrody. Od 1 maja do 1 października ogród bezpłatnie jest udostępniany turystom po wcześniejszym uzgodnieniu z właścicielami.

Również obok Zagórzan, przy drodze Gorlice - Jasło, znajduje się niewielka wieś Klęczany, o której najstarsza informacja pochodzi z 1342 r. Pod koniec XX w., w 1992 r. o Klęczanach było głośno w całej Polsce za sprawą „polnego kwiecia z Klęczan”- Ewy Wachowicz, Miss Polonia’1992 - dziś producentki telewizyjnego programu „Podróże Roberta Makłowicza”.

Po przekroczeniu drogi Gorlice – Jasło - mostem nad rzeką Ropą docieramy do Kobylanki, dużej, rozległej wsi położonej na lekko pofałdowanym terenie. Pierwsza wzmianka o osadzie pochodzi z 1342 r. To wówczas Kazimierz Wielki przeniósł ją z prawa polskiego na magdeburskie. Właścicielem wsi był Sąd Pieniążek. W XVII w. stanowiła własność rodu Wielopolskich. Wiosną 1769 r. był tutaj obóz konfederatów barskich, w którym krótko przebywał Kazimierz Pułaski.

W 1852 r. ówczesny dziedzic książę Stanisław Jabłonowski, ożeniony z Marią hr. Wielopolską, destylował w Kobylance ropę naftową, pozyskując asfalt oraz naftę, która nadawała się do oświetlenia w lampach. Odkryte w następnym roku źródło ropy naftowej w Kobylance, czynią tę miejscowość pionierską w rozwoju przemysłu naftowego w świecie. Chociaż czasy prosperity naftowej dawno minęły, widoczne na polach kiwony, trójnogi – dawny sprzęt do wydobywania ropy naftowej - przypomina, gdzie była kolebka przemysłu naftowego.

Kobylanka ma jeden duży zabytek – ale za to jaki. To sanktuarium Pana Jezusa Ukrzyżowanego, zwanego też Jezusem Kobylańskim. Obraz, uznany za cudowny, został podarowany w XVII stuleciu właścicielowi Kobylanki, Janowi Wielopolskiemu, polskiemu posłowi do Watykanu, przez papieża Innocentego XI. W 1728 r. biskup krakowski uznał obraz Jezusa Kobylańskiego za słynący łaskami. Od tego czasu stał się miejscem pielgrzymek wielkich rzesz pątników. Odpusty i dziś gromadzą po kilka tysięcy wiernych, którzy przybywają w Zielone Świątki i w drugą niedzielę września, ku czci Podwyższenia Świętego Krzyża, do późnobarokowej świątyni otoczonej murem, w który wbudowano dzwonnicę, kaplice, stacje Drogi Krzyżowej i konfesjonały. Jak w wielu sołectwach gminy Gorlice, również w Kobylance znajdują się, cmentarze żołnierskie z I wojny światowej. Jeden z nich w obrębie ogrodzenia neogotyckiej kaplicy z 1893 r., drugi – w grupie dębów – obydwa projektowane przez Hansa Mayra.

W naszej podróży drogami gminy Gorlice zatrzymujemy się w sąsiadującej z Kobylanką wsi Dominikowice. Znajduje się przy drodze Gorlice – Dukla. Malowniczo położona, na falistym terenie, z pięknymi punktami widokowymi. W tle rozległy kompleks leśny wzniesienia Łysuli (551 m). To najstarsza wieś Ziemi Gorlickiej. W 1279 r. Bolesław Wstydliwy potwierdził jej własność rycerzowi Dominikowi Pieniążkowi. Bogactwem tej ziemi była od połowy XIX w. ropa naftowa. Widoczne do dziś na polach Dominikowic kiwony i trójnogi, dodają krajobrazowi uroku i niepowtarzalności. Podziwiając te widoki opuszczamy ostatnią miejscowość w naszej wędrówce po gminie Gorlice.

Drogą Dukla – Gorlice zmierzamy do Gorlic. Stroma ulica Dukielska prowadzi nas do mostu nad Sękówką. Po prawej stronie mijamy Park Miejski im. W. Biechońskiego - 20-hektarowy kompleks pełen drzew liściastych i iglastych. Rosną w nim tuje, świerki kanadyjskie, magnolie. Historię przypominają pomniki: Kazimierza Pułaskiego, Juliusza Słowackiego i popiersie Wojciecha Biechońskiego, wspomnianego burmistrza Gorlic, ministra w Rządzie Narodowym powstania styczniowego.

Źródło informacji:
http://www.gmina.gorlice.pl