POWIAT GORLICKI

POWIAT GORLICKI ZAPRASZA

Trzy Kultury

Powiat gorlicki od wieków zamieszkiwały różne grupy etnograficzne i narodowościowe, dlatego też dzisiaj cechuje go duże bogactwo kulturowe. W północnej części dominował żywioł polski, który wykształcił kulturę pogórzańską. Na górskie tereny wkroczyło osadnictwo wołoskie, a później wołosko-ruskie. Ludność wołosko-ruska wykształciła kulturę łemkowską. W XVIII w., na terenie powiatu pojawili się Żydzi, którzy osiedlali się głównie w miastach (Bobowa, Gorlice, Biecz), ale również we wsiach.

Kultury mieszkańców (szczególnie Łemków i Pogórzan) – zarówno materialna, jak i duchowa – zgodnie współistniały mimo wielu różnic wynikających czy to z tradycji i wiary, czy z odmiennych warunków, w których przyszło im żyć.

Pogórzanie i Łemkowie stworzyli odrębny styl budownictwa. Zagroda Pogórzan składała się z wielu budynków – domu, stodoły, piwnicy. Łemkowie wznosili nakryty wspólnym dachem jeden obszerny budynek, w którym znajdowały się pomieszczenia mieszkalne i gospodarcze. Typowe budownictwo pogórzańskie można podziwiać w skansenie w Szymbarku (m.in. kurną chatę z Siar). Tradycyjne zagrody łemkowskie istnieją jeszcze w niektórych wsich (m.in. w Bartnem). Łemkowskie cerkwie można podziwiać w wielu miejscowościach – Kwiatoniu, Hańczowej, Bartnem, Gładyszowie, Łosiu, Uściu Gorlickim.

Głównym zajęciem wiejskiej ludności pogórzańskiej i łemkowskiej było rolnictwo i hodowla. W wielu wsiach rozwinęło się również rzemiosło, np. Łużna i Sękowa znane były z tkactwa, a wsie łemkowskie – Małastów, Przegonina, a głównie Bartne, z kamieniarstwa. Surowca dostarczały kamieniołomy na Maguryczu i Magurze Wątkowskiej. Z wyrobu galanterii drewnianej, szczególnie łyżek słynęli mieszkańcy Nowicy, Leszczyn i Przysłupu.

Ludność żydowska zajmowała się głównie handlem, bankowością, a także prowadzeniem zakładów rzemieślniczych i produkcyjnych. Do niej należały również liczne karczmy.

Kres wspólnej egzystencji trzech kultur położyła II wojna światowa, w trakcie której wyniszczona została ludność żydowska. W 1947 r. dramat przeżyli Łemkowie – zostali przesiedleni na tzw. Ziemie Odzyskane. Część z nich powróciła w rodzinne strony po 1956 r.

Po społeczności żydowskiej pozostały głównie cmentarze, m.in. w Gorlicach, Bieczu czy w Bobowej. W tej ostatniej znajduje się również odremontowana synagoga udostępniona do zwiedzania. Tysiące Łemkow oraz sympatyków ich kultury corocznie w lipcu spotykają się na Łemkowskiej Watrze w Zdyni – kilkudniowym święcie kultury łemkowskiej organizowanym przez Zjednoczenie Łemków.

Tradycję i kulturę powiatu gorlickiego poznać można także na licznych imprezach organizowanych przez Starostwo Powiatowe oraz urzędy gmin.

Miasto Gorlice – stolica powiatu

Początki położonego nad Ropą miasta sięgają połowy XIV w. i wiążą się z osobą Dersława Karwacjana. W 1417 r. król Władysław Jagiełło nadał miastu prawa magdeburskie. Gorlice szybko stały się prężnym ośrodkiem handlu, głównie dzięki dogodnemu położeniu na szlaku handlowym na Węgry. Równocześnie z handlem w XV i XVI w. dynamicznie rozwijało się rzemiosło. Działali tu krawcy, szewcy, płóciennicy, kowale, bednarze, piekarze, rzeźnicy. Rozwój został przerwany w II poł. XVII wieku przez potop szwedzki, w czasie którego miasto zniszczyły wojska księcia siedmiogrodu Jerzego Rakoczego.

Prawdziwą „rewolucję przemysłową” w II połowie XIX w. przyniósł rozwój kopalnictwa i przetwórstwa ropy naftowej. Boom naftowy przerwała I wojna światowa. W maju 1915 r. miasto zostało całkowicie zniszczone.

Dzisiejsze 30-tysięczne Gorlice to centrum gospodarcze, administracyjne i kulturalne powiatu. Miasto posiada liczne zabytki, stanowi także ważny węzeł szlaków turystycznych, m.in. na Magurę Wątkowską i Magurę Małastowską.

Miłośnicy historii mogą zwiedzić Muzeum Regionalne PTTK, w którym zgromadzono liczne eksponaty związane z historią przemysłu naftowego, etnografią i kulturą regionu. Osobny dział poświęcony jest I wojnie światowej.

Najciekawsze zabytki miasta znajdują się w okolicach rynku. Bazylika Mniejsza Narodzenia Najświętszej Marii Panny wzniesiona została w l. 1875-1892. Obiekt zachwyca wejściową fasadą z półfilarami, pomiędzy którymi umieszczone są figury ewangelistów.

Nieopodal świątyni znajduje się Dwór Karwacjanów, siedziba Muzeum Dwory Karwacjanów i Gładyszów. Budynek został pięknie odnowiony pod koniec XX w. i urzeka dziś jasnymi elewacjami, odsłoniętymi fragmentami kamiennych i ceglanych murów, a przede wszystkim wysokim, łamanym dachem pokrytym ceglastą dachówką.

Pasjonaci przemysłu naftowego powinni zwiedzić ratusz, gdzie w poł. XIX w. mieściła się apteka, w której Ignacy Łukasiewicz przeprowadzał eksperymenty z destylacją ropy. Jego postać upamiętnia portal w holu. Na rogu ul. Węgierskiej, w miejscu gdzie w 1854 r. zapłonęła pierwsza na świecie uliczna lampa naftowa stoki kapliczka z Chrystusem Frasobliwym. Warto również zwiedzić skansen naftowy „Magdalena” przy ul. Lipowej.

W mieście znajduje się kilka cmentarzy z I wojny światowej, w tym ten na Górze Cmentarnej, na którym spoczywa ponad 800 żołnierzy.

Miejskimi obiektami do aktywnego wypoczynku zarządza Ośrodek Sportu i Rekreacji. Można to skorzystać m.in. z krytej pływalni, otwartego basenu, boiska sportowego.

Piękno zaklęte w drewnie

Przemierzając powiat gorlicki, szczególnie często napotykamy zabytki architektury drewnianej – cerkwie, kościoły, kaplice, dzwonnice. Obiekty te na trwałe wpisały się już w krajobraz Beskidu Niskiego i Pogórza.

Charakterystyczny akcent w krajobrazie stanowią greckokatolickie i prawosławne cerkwie – wiosną i latem ich duże, baniaste hełmy i brązowe ściany są z dala widoczne, odcinając się wyraźnie od zieleni pól. Cerkwie Beskidu Niskiego zazwyczaj są trójdzielne, składają się z prezbiterium, nawy oraz babińca, nad którym wznosi się wieża. Wszystkie części nakrywają wysokie, niekiedy kilkakrotnie łamane dachy zwieńczone baniami. Głównym elementem wyposażenia cerkwi jest ikonostas, czyli ściana z wmontowanymi w nią kilkoma rzędami ikon, niejednokrotnie ozdobiona dekoracją snycerską. Najstarsze z cerkwi, m.in. w Owczarach i Kwiatoniu pochodzą jeszcze z XVII wieku. Do pięknych przykładów architektury cerkiewnej należą także obiekty w Łosiu, Bartnem, Skwirtnem, Koniecznej, Hańczowej, Czarnej czy Gładyszowie wzniesiona na planie krzyża równoramiennego.

Kościoły rzymskokatolickie znajdują się głównie w północnej części powiatu. Najstarsze i najpiękniejsze z nich znajdują się w Binarowej i Sękowej Obydwa obiekty wzniesione zostały na początku XVI w. Świątynie pierwotnie były dwuczęściowe (nawa i prezbiterium), nakryte wspólnym gontowym dachem. W późniejszych czasach dostawiano do nich wieże czy niekiedy dobudowywano charakterystyczne podcienia, tzw. soboty. mające za zadanie ochronę ścian budowli przed wilgocią.

Inny charakter posiadają znacznie późniejsze, pochodzące z XVIII wieku, kościoły w Szalowej, Szymbarku czy Rożnowicach. Wzniesione w stylu barokowym, starają się naśladować trendy stosowane powszechnie w ówczesnym budownictwie murowanym. W zewnętrznym wyglądzie przejawia się to głównie w rozbudowanych dwuwieżowych fasadach, baniastych hełmach (Szalowa), szczytach z wolutowymi zdobieniami (Szymbark), jak również w dekoracji wnętrza, m.in. w iluzjonistycznym malarstwie.

Na terenie powiatu zachowała się również piękna sześcioboczna kaplica cmentarna z XVII wieku w Moszczenicy oraz również dzwonnica przycerkiewna w Pętnej z I poł. XIX wieku.

Miejscem, gdzie można poznać drewniane tradycyjne budownictwo Pogórzan, jest Skansen Budownictwa Ludowego w Szymbarku. Zobaczyć tu można m.in. kurną chatę, zabudowania gospodarcze, wiatraki, kuźnię, olejarnię, piec garncarski.

Skarby UNESCO

Kościoły w Binarowej i Sękowej z racji unikalnego charakteru oraz wybitnych wartości architektonicznych i historycznych wpisane zostały w 2003 r. na Listę UNESCO.

Kościół pw. św. św. Filipa i Jakuba Apostołów w Sękowej wzniesiony został ok. 1520 r. W czasie I wojny światowej został prawie całkowicie zniszczony, a później pieczołowicie zrekonstruowany. Świątynia składa się z kwadratowej nawy, węższego od niej, prezbiterium oraz wieży. Cały budynek obiegają otwarte, wsparte na słupach podcienia, tzw. soboty. Zachwyt turystów wzbudza wysoki, gontowy dach, który w połączeniu z dachami na podcieniach sprawia wrażenie, że spływa do samej ziemi. Bardzo charakterystyczna jest wieża – niska i rozłożysta, nakryta kopulastym hełmem. Z detali architektonicznych warto zwrócić uwagę na gotyckie portale, a szczególnie na piękny portal zachodni.

Nakryte płaskimi stropami wnętrze uderza prostotą. Uwagę przyciąga przede wszystkim bogato zdobiony dekoracją snycerską renesansowy ołtarz główny z XVII w. W jego części środkowej znajduje się obraz przedstawiający świętach Mikołaja, Benedykta i Antoniego. Po bokach w niszach umieszczone są figury św. Piotra i św. Andrzeja. W zwieńczeniu ołtarza znajduje się rzeźba Salwator Mundi (Zbawiciel Świata). Najstarszym elementem wyposażenia świątyni jest kamienna gotycka chrzcielnica w kształcie kielicha mszalnego z 1522 r. Na południowej ścianie prezbiterium zachowały się fragmenty polichromii z końca XIX w.

Kościół pw. św. Michała Archanioła w Binarowej w głównym zrębie wzniesiony został ok. 1500 r. Składa się z nawy (do której od północy dobudowana jest Kaplica Aniołów Stróżów), prezbiterium oraz wieży. Wszystkie części świątyni pobite są gontem, co dodaje jej harmonii i swoistego uroku.

Nakryte płaskimi stropami wnętrze oszałamia wprost kolorystyką i bogactwem przedstawień polichromii powstałej od XVI do XVII w. Najstarsza jest dekoracja sufitu w nawie i prezbiterium wykonana za pomocą specjalnych szablonów zwanych patronami. Ściany prezbiterium ozdabia cykl 21 scen Męki Pańskiej. W nawie warto zaś zwrócić uwagę na duże sceny Sąd Ostateczny, Rozdroża życia ludzkiego i Nauka dobrego umierania.

Do najciekawszych elementów wyposażenia świątyni należą pochodzące z doby gotyku rzeźby Matki Boskiej i świętych: Katarzyny, Barbary, Doroty i Małgorzaty umieszczone w ołtarzach oraz kamienna chrzcielnica z dekoracją czary w formie odwróconych lilii. W lewym ołtarzu bocznym spoczywa słynący łaskami obraz Matki Boskiej z XVII w., będący jakoby darem króla Jana Kazimierza.

Podobnie jak świątynie rzymskokatolickie również najstarsze i najciekawsze cerkwie łemkowskie – w Kwiatoniu, Owczarach i Brunarach wpisane zostały na Listę UNESCO.

Cerkiew w Kwiatoniu zbudowana została w XVII w. Uznaje się ją za klasyczny i najpiękniejszy przykład północno-zachodniego łemkowskiego budownictwa sakralnego w Polsce. Składa się z nawy, węższego od niej prezbiterium oraz babińca skrytego pod wieżą. Ściany, dachy oraz hełmy pobite są gontem, co dodaje świątyni wyjątkowej malowniczości. Wnętrze cerkwi zdobi polichromia wykonana w 1904 r. Pomiędzy nawą a prezbiterium znajduje się ikonostas z pocz. XX w. W ścianie ołtarza w nawie eksponowane są fragmenty o wiele starszego ikonostasu pochodzącego z XVII w. Do najcenniejszych elementów wyposażenia cerkwi należą dwie nastawy ołtarzowe z XVIII w. eksponowane na ścianach nawy. Pośrodku jednej znajduje się Matka Boża w typie Hodegetrii, w drugiej piękna ikona Opłakiwanie.

Cerkiew w Owczarach powstała w 1653 r., o czym informuje napis na nadprożu zachodniego portalu. W bryle dominuje wzniesiona nad babińcem wysoka i jednocześnie dość szeroka wieża, o lekko zwężających się ścianach. Nawa i prezbiterium nakryte są pięknymi, namiotowymi, łamanymi uskokowo dachami. Wnętrze świątyni ozdabia polichromia z 1938 r. Ikonostas wykonany został w XVIII w., znajdujące się w nim ikony pochodzą m.in. z 1712 i 1756 r. Przy południowej ścianie nawy umieszczony jest ołtarz św. Mikołaja z XVIII w. Pośrodku, w głębokiej wnęce, wizerunek patrona oraz sceny z jego życia. Przy przeciwległej ścianie nawy drugi ołtarz, również z XVIII w. z obrazem Matki Bożej z Dzieciątkiem z XVII w. W prezbiterium, przy ścianie, stoi ołtarzyk z ikoną Chrystusa Nauczającego wykonaną w 1664 r. Prawdopodobnie była ona częścią wcześniejszego ikonostasu.

Cerkiew w Brunarach zbudowano pod koniec XVIII w. Późniejsza przebudowa i rozbudowa zmieniły jej bryłę – uzyskała nieproporcjonalnie wydłużony kształt. Wnętrze zdobi polichromia z XVIII, XIX, a nawet XX w. Barokowy ikonostas pochodzi z 2. poł. XVIII w. W nawie, przy ścianie tęczowej znajdują się dwa ołtarze boczne wykonane w XVIII w.
W lewym, w dużej ażurowej oprawie umieszczono Pietę. Pośrodku prawego obraz Przemienienie Pańskie, w zwieńczeniu Ostatnia Wieczerza. Na południowej ścianie nawy obraz Matka Boża Opieki z XIX w. Pod opiekuńczy płaszcz Maryi garną się przedstawiciele różnych stanów (duchowni, królowie, żebracy). W cerkwi warto również zwrócić uwagę na piękną, ozdobioną postaciami świętych i kolumienkami ambonę z XVIII w. oraz chór muzyczny wsparty na dwóch słupach.

Dwory i Pałace

Na ziemi gorlickiej zachowały się liczne zabytki architektury świeckiej. Na szczególną uwagę zasługują obiekty budownictwa rezydencjonalnego i obronnego. Kasztel w Szymbarku, dwór w Jeżowie, pałace w Siarach i Zagórzanach to zabytki znane w całym kraju, prawdziwe „perełki” o wyjątkowych walorach historycznych i architektonicznych.

Początki kasztelu w Szymbarku sięgają 1. poł. XVI w., obecna renesansowa forma została nadana mu pod koniec XVI i na pocz. XVII w. Obecnie znajduje się w nim Ośrodek Konferencyjno-Wystawienniczy Muzeum Dwory Karwacjanów i Gładyszów w Gorlicach dostępny do zwiedzania. Piętrowy budynek wzniesiony jest z kamienia i cegły, na planie prostokąta, w którego narożach wznoszą się kwadratowe alkierze. Uwagę przyciąga renesansowa attyka, poniżej której znajduje się ozdobny arkadowy fryz z dekoracją sgraffito. Dwór uznawany jest za perłę renesansowej architektury obronnej w Polsce.

Pałac w Siarach wzniesiony został na początku XX wieku przez Władysława Długosza, przemysłowca naftowego, późniejszego Ministra dla Galicji, senatora II Rzeczypospolitej. Murowany, wzniesiony w stylu eklektycznym z elementami secesji obiekt jest jednym z piękniejszych przykładów architektury rezydencjonalnej w południowej Polsce. O wyjątkowym i niepowtarzalnym wyglądzie pałacu decyduje nieregularny rzut, rozbudowane wielopołaciowe dachy, kontrastowa kolorystyka elewacji, wysokie okna, boniowania. Pałac otoczony jest parkiem z licznymi alejkami, klombami, pergolą. Całości dopełniają liczne rzeźby oraz staw z wysepką, na której znajduje się rzeźbiona grupa Neptuna.

Początki dworu obronnego w Jeżowie sięgają najprawdopodobniej XV wieku, w następnym stuleciu został przebudowany i rozbudowany, m.in. w 1544 roku, o czym informuje tablica nad wejściem. Gościli tu Artur Grottger oraz Stanisław Wyspiański. Piętrowy, murowany dwór wzniesiony jest na planie prostokąta, z basztą-alkierzem w narożniku. Wewnątrz zachowane są fragmenty późnorenesansowej polichromii.

Pałac w Zagórzanach zbudowany został w latach 1834-1839 przez Tadeusza Skrzyńskiego. Wzniesiony w stylu neogotyckim, czteroskrzydłowy, z dużym dziedzińcem, wieżą i tarasem. Po II wojnie światowej obiekt podupadł, obecny właściciel prowadzi prace renowacyjne. Niedaleko pałacu znajduje się oryginalny grobowiec Skrzyńskich w kształcie piramidy z wkomponowanym w nią krzyżem. Spoczywa tu m.in. Aleksander Skrzyński, premier II Rzeczypospolitej w latach 1925-1926.

Na terenie powiatu zachowały się również liczne dwory, m.in. w Ropie, Bystrej, Szymbarku, Kwiatonowicach, Libuszy.

Królewskie miasto Biecz

Położony nad Ropą Biecz przez wiele stuleci był centrum kulturalnym i gospodarczym regionu. Miasto piastowało również ważne funkcje sądownicze i administracyjne – od XIV w. było m.in. siedzibą rozległego powiatu, w skład którego w XVII w. wchodziło 11 miast i 264 wsi. Tu odbywały się sądy grodzkie i ziemskie, gród posiadał prawo miecza, czyli wydawania i wykonywania wyroków śmierci.

Biecz wielokrotnie witał książęce i królewskie głowy. Bywał tu Władysław Łokietek (który nawet zastanawiał się nad czasowym przeniesieniem stolicy z Krakowa), Kazimierz Wielki, królowa Jadwiga oraz aż 22 razy Władysław Jagiełło. To tutaj w 1512 r. urodził się Marcin Kromer – sławny nie tylko w kraju geograf, historyk, dyplomata, sekretarz króla Zygmunta Augusta, biskup warmiński, autor historii Polski.

Wysoka pozycja miasta przekładała się na powstawanie reprezentacyjnych budowli, dzięki którym miasto to prawdziwe muzeum architektury różnych okresów.

Najpiękniejszym zabytkiem Biecza jest wzniesiony z kamienia i cegły późnogotycki kościół pw. Bożego Ciała. W świątyni zobaczyć można m.in.: krucyfiks z XIV w., chrzcielnicę z 1459 r., późnogotyckie i renesansowe stalle, renesansowe nagrobki Piotra Sułowskiego i Mikołaja Ligęzy. W ołtarzu głównym znajdują się gotyckie przedstawienia Zaśnięcie Matki Boskiej i Koronacja Matki Boskiej oraz późnorenesansowy obraz Zdjęcie z Krzyża. Przy kościele wznosi się gotycka dzwonnica, obok fragmenty murów obronnych z Basztą Kowalską, w której znajduje się obecnie ekspozycja muzealna.

Na rynku wznosi się ratusz zbudowany w 1580 r. Murowany, ozdobiony sgraffitem, zwieńczony barokowym hełmem. Na jego ścianie widnieje orzeł zygmuntowski, herby Marcina Kromera i Ligęzów, a także tablice pamiątkowe poświęcone A. Mickiewiczowi oraz Janowi Pawłowi II. Wieża ratuszowa dostępna jest dla turystów.

Nieco dalej od centrum znajduje się kościół i klasztor franciszkanów. Kompleks powstał w latach 1645-1663. W barokowym kościele znajduje się 7 ołtarzy oraz gotyckie metalowe drzwi z wizerunkami orłów polskich pochodzące z dawnego zamku.

Aby poznać bliżej kulturę i historię miasta i okolicy należy koniecznie wstąpić do Muzeum Ziemi Bieckiej mającej ekspozycję w dwóch obiektach. Architektonicznie ciekawsza jest renesansowa kamienica Barianów Rokickich zwana Domem z Basztą z racji połączenia z gotycką basztą obronną. Znajduje się tu ekspozycja prezentująca dzieje aptekarstwa. Można tu również zobaczyć stare instrumenty muzyczne oraz poznać historię rzemiosła.

W Bieczu warto również zobaczyć gotycki szpital wzniesiony po 1395 r. z fundacji królowej Jadwigi, górę zamkową, a także kilka cmentarzy z I wojny światowej.

Sanktuaria i pielgrzymki

Ziemię gorlicką od dawna przemierzają liczne pielgrzymki rzymokatolików, grekokatolików oraz wyznawców prawosławia, zmierzające do miejsc kultu religijnego. Przybywają więc pielgrzymi, aby się modlić przed cudownymi obrazami Matki Boskiej w Binarowej i w Staszkówce, przed Panem Jezusem Ubiczowanym w Gorlicach. Najliczniejsze rzesze ściągają jednak do Kobylanki, Lipinek i na Świętą Górę Jawor.

Najbardziej znanym miejscem pielgrzymkowym jest Kobylanka. Słynący łaskami obraz Pana Jezusa Ukrzyżowanego przywieziony został do Kobylanki z Rzymu przez Jana Wielopolskiego w 1681 r. Niedługo potem za jego sprawą dokonały się pierwsze ozdrowienia. Wieść o wyproszonych łaskach szybko się rozniosła i do Kobylanki zaczęli przybywać pielgrzymi doznający licznych uzdrowień. W czasach zaborów przy obrazie gromadzili się pielgrzymi proszący o łaski nie tylko dla siebie, ale również w intencji ojczyzny. Kult Pana Jezusa Kobylańskiego nie osłabł po II wojnie światowej mimo różnych szykan ówczesnych władz. Również dzisiaj do Kobylanki ściągają liczne pielgrzymki szczególnie w czasie trwania odpustów na Zielone Świątki oraz we wrześniu na uroczystość Podwyższenia Krzyża Świętego. Sanktuarium odwiedza rocznie ok. 30 tysięcy osób.

W położonych nieopodal Kobylanki Lipinkach znajduje się sanktuarium Matki Boskiej Wniebowziętej. Czcią otoczona jest tutaj gotycka figura Matki Boskiej pochodząca z XIV w. Na przestrzeni dziejów rzeźba zwana dziś Matką Bożą Lipińską często zmieniała miejsce spoczynku – pierwotnie znajdowała się w Męcinie Wielkiej, a następnie w dwóch kościołach w Lipinkach. W 1972 r. świątynię strawił pożar, w wyniku którego ucierpiała również podobizna Matki Bożej. Zrekonstruowana pieczołowicie, spoczywa dziś w pięknym nowym sanktuarium. W 1980 r. bp Jerzy Ablewicz dokonał koronacji figury. W uroczystości tej wzięło udział ponad 100 tys. wiernych.

Historia sanktuarium na wznoszącej się nad Wysową-Zdrojem górze Jawor sięga 1925 r., kiedy to jednej z Łemkiń wracających ze Słowacji objawiła się Matka Boża. Przy kolejnym objawieniu Maryja poprosiła o wzniesienie w tym miejscu kaplicy, co też uczyniono w 1929 roku. Miejsce to z czasem stało się celem licznych pielgrzymek wyznawców prawosławia i grekokatolików, którzy dostępują tu wielu łask. W czasie gdy użytkowali ją wyznawcy prawosławia największe uroczystości odbywały się na św. św. Piotra i Pawła, kiedy to wierni podążali z Wysowej-Zdroju z krzyżami, które następnie wkopywane były obok kaplicy. Obecnie w sezonie letnim (od maja do września) nabożeństwa odprawiane są w każdą niedzielę, największe uroczystości mają miejsce w lipcu, w czasie łemkowskiej watry.

Cmentarze wojskowe

Charakterystycznym elementem krajobrazu ziemi gorlickiej są liczne cmentarze wojskowe z czasów I wojny światowej. Teren powiatu był bowiem areną licznych walk. Największa operacja militarna, zwana bitwą gorlicką, rozegrała się tutaj w pierwszych dniach maja 1915 r. Po obu walczących stronach wzięło w niej udział ok. 300 tys. żołnierzy (w tym 220 po stronie państw centralnych i 80 tys. po stronie rosyjskiej). 2 maja wojska państw centralnych rozpoczęły ofensywę, w wyniku której przełamały linie obronne Rosjan, zmuszając ich do odwrotu i stopniowej utraty zajętych wcześniej terenów.

Po zakończeniu działań wojennych Austriacy przystąpili do budowy cmentarzy na których spoczęli razem żołnierze wielu narodowości (m.in. Polacy, Rosjanie, Niemcy, Austriacy, Węgrzy, Żydzi,) walczący po obydwu stronach. Cmentarze miały być godnym pomnikiem dla poległych, ale i symbolem zwycięstwa i chwały Austro-Węgier. Do ich budowy przystąpiono więc ze starannością i pedantyzmem. Wykonanie projektów powierzono znanym artystom, m.in. Dušanowi Jurkovičowi, Hansowi Mayrowi, Janowi Szczepkowskiemu. Mimo że każdy z cmentarzy posiada indywidualny projekt i charakter, to jednak łączy je kilka cech wspólnych. Stanowi go przede wszystkim centralny akcent – kaplica, krzyż, obelisk, kamienna ściana. Cmentarze posiadają także główną oś kompozycyjną, niekiedy w formie alei. Mogiły zazwyczaj ustawione są w rzędach, spoczywają na nich krzyże (drewniane, kamienne, żeliwne) lub płyty nagrobne. Każdy obiekt posiadał ogrodzenie – w formie kamiennego muru (niekiedy z elementami metalowymi), drewnianego parkanu lub płotu z reprezentacyjnym wejściem (brama, furtka).

Na terenie dzisiejszego powiatu gorlickiego znajduje się ponad cmentarzy. Większość z nich to nie tylko żołnierskie nekropolie, ale prawdziwe dzieła sztuki. Najpiękniejszym przykładem jest cmentarz nr 123 w Łużnej na wzgórzu Pustki. Usytuowany jest na stoku. Pomiędzy kwaterami żołnierzy różnych narodowości wiją się urokliwe ścieżki i kamienne schody wyprowadzające przed górującą nad całością drewnianą kaplicę. W poszczególnych kwaterach wznoszą się kamienne pomniki z elementami antycznymi i narodowymi. Warto zwiedzić obiekty nr 118 w Staszkówce (z czterema wysokimi pylonami), urokliwe cmentarze na Przełęczy Małastowskiej (nr 60), w Gładyszowie (nr 55) i na Rotundzie (nr 51) z drewnianymi wieżami, w Sękowej (nr 79 i 80) czy wreszcie monumentalny obiekt na Górze Cmentarnej w Gorlicach (nr 91).

Zwiedzanie cmentarzy ułatwia utworzony niedawno Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej w Małopolsce.

Bobowa – stolica koronki

Bobowa jest bardzo starą miejscowością, istniała już w I poł. XIV w. Jej pierwszymi znanymi właścicielami byli Gryfici. Jeden z rodu, Zygmunt Gryfita Bobowski, dowodził chorągwią w bitwie pod Grunwaldem. Dzięki przywilejom w XV i XVI w. miasto stało się znaczącym ośrodkiem rzemiosła i handlu, było również stolicą dekanatu.

W 1732 r. do Bobowej zostali sprowadzeni Żydzi w celu ożywienia handlu. Społeczność ta z czasem stała się bardzo liczna, tak że przed II wojną światową stanowiła prawie połowę ludności miasta. Pod koniec XIX w. w Bobowej zamieszkał Salomon ben Natan Halberstam – za jego to sprawą miasto stało się ważnym ośrodkiem chasydyzmu w Polsce. Dziś do grobu cadyka na bobowskim kirkucie przybywają liczne pielgrzymki.

W 1889 roku miasto zostało doszczętnie zniszczone przez pożar, w wyniku którego spłonęło prawie 300 domów, w tym zabytkowa zabudowa podcieniowa przy rynku. W 1934 r. Bobowa straciła prawa miejskie, odzyskała je ponownie 1 stycznia 2009 r.

Miejscowość słynie z koronczarstwa, którego tradycje sięgają połowy XIX w. W 1899 r. powstała tu nawet Krajowa Szkoła Koronkarska. Corocznie w październiku w mieście odbywa się Międzynarodowy Festiwal Koronki Klockowej ściągający artystów oraz miłośników tego rzemiosła z całej Europy. Tradycyjne metody wyrobu koronek klockowych są pieczołowicie pielęgnowane i przekazywane nowym pokoleniom. Wyroby koronkarskie z Bobowej z roku na rok stają się coraz bardziej poszukiwanym towarem.

Miasto słynie również z licznych zabytków. Kościół pw. św. Zofii wzniesiony w XV w. Mała, jednonawowa świątynia zbudowana jest z kamienia. Nakrywa ją gontowy dach. Z detali architektonicznych uwagę zwracają gotyckie portale, szczególnie zachodni z charakterystycznym schodkowaniem. W kościele zachowały się fragmenty średniowiecznej polichromii oraz późnogotycki obraz św. Zofii z córkami w ołtarzu głównym.

Kościół parafialny pw. Wszystkich Świętych wzniesiono w XIV/XV w. Do dziś poza detalem architektonicznym Ołtarz główny neogotycki, ołtarze boczne neobarokowe z XX w. Na ścianie prezbiterium obraz Ukrzyżowanie Jacka Malczewskiego. Reszta wyposażenia – ambona, ławy, konfesjonały, chrzcielnica z XVIII-XX w.

Początki drewniano-murowanej synagogi sięgają połowy XVIII w. Po II wojnie światowej użytkowana była przez Zespół Szkół Zawodowych. Uroczystej rekonsekracji dokonano 1 lipca 2003 r. We wnętrzu szczególnie pięknie prezentuje się bogata dekoracja obudowy szafy ołtarzowej. Synagoga jest dostępna dla zwiedzających.

W Bobowej warto także zobaczyć dwór Długoszowskich, cmentarz żydowski, kapliczkę z figurą św. Floriana z XVIII/XIX w. oraz figurę koronczarki na rynku.

Osobliwości przyrody

Położenie powiatu gorlickiego na obszarze Beskidu Niskiego i Pogórza Ciężkowickiego oraz częściowo w granicach Magurskiego Parku Narodowego decyduje o jego dużej atrakcyjności przyrodniczej. Prawie 40 proc. obszaru stanowią lasy. Występuje to wiele roślin chronionych, m.in. języcznik zwyczajny, pióropusznik strusi, wawrzynek wilczełyko, dziewięćsił bezłodygowy, tojady, storczyki. Równie bogaty jest świat zwierząt. Przy dużym szczęściu można zaobserwować rysia czy żbika, a z ptaków bociana czarnego, orlika czy puszczyka uralskiego. Licznie występuje tu nietoperz – podkowiec mały, który zamieszkuje m.in. stary kościół w Ropie oraz cerkiew w Łosiu.

Dużą atrakcją przyrodniczą jest Rezerwat Kornuty położony w paśmie Magury Wątkowskiej. Tworzą go skały zbudowane z piaskowca magurskiego, malowniczo rozrzucone po leśnym stoku. Rezerwat powstał po II wojnie światowej. Na jego terenie znajduje się największa jaskinia Beskidu Niskiego – Jaskinia Mroczna mająca prawie 200 m korytarzy. Jaskinia jest miejscem zimowania nietoperzy. Do rezerwatu najszybciej jest dojść żółtym szlakiem z Bartnego.

Nad Szymbarkiem wznosi się Maślana Góra. Na jej południowym stoku, w dolince potoku Szklarki znajduje się największe osuwisko w polskich Karpatach. Obszar osuwiskowy zajmuje blisko 50 ha, tworzą go liczne zagłębienia, pagórki, uskoki. Największy kataklizm nastąpił tu po ulewnych deszczach w 1913 r., kiedy to zniszczeniu uległy duże obszary leśne, uprawne, a także domostwa. Osobliwością terenu jest płytkie, długie na ok. 50 m jeziorko zwane Beskidzkim Morskim Okiem. Jeziorek takich było tu więcej, jednak z czasem wyschły. Do osuwiska najlepiej dojść z przysiółku Szymbarku o nazwie Łęgi.

Przełom rzeki Ropy w miejscowości Łosie zwany jest Gorlickimi Pieninami. Rzeka wije się tu pomiędzy wąskimi, leśnymi, stromymi stokami szczytów Kiczera-Żdżar i Ubocz. W kilku miejscach przełomu odsłaniają się ułożone warstwowo malownicze skały. W jednym ze zboczy, w dawnym kamieniołomie znajduje się długa na 25 m jaskinia. Przełom zamknięty jest obecnie od góry zaporą Jeziora Klimkowskiego.

Ziemia gorlicka posiada wiele innych atrakcji przyrodniczych. Warto tu choćby wymienić jeziorka osuwiskowe w Radocynie, dawny kamieniołom na Maguryczu, z którego korzystał ceniony w XIX i XX w. ośrodek kamieniarski w Bartnem, rezerwat Jelenia Góra, gdzie znajduje się stanowisko paproci języcznik zwyczajny, liczne jaskinie (m.in. w stokach Ostrego Wierchu czy Stożka). Warto również zobaczyć piękny wodospad na potoku Wołosiec.

Wypoczynek i rekreacja

Powiat gorlicki oferuje wypoczynek dla każdego. Łagodne wzniesienia Beskidu Niskiego idealnie nadają się na wędrówki piesze, jak również wycieczki rowerowe i w końskim siodle. Wytyczonych jest tutaj ponad 300 km szlaków pieszych różnej długości i trudności. Do najczęściej odwiedzanych szczytów należy najwyższe wzniesienie Beskidu Niskiego Lackowa oraz Magura Małastowska, Jaworzyna Konieczniańska, Kozie Żebro, Rotunda, Magura Wątkowska, Maślana Góra. Po trudzie górskiej wyprawy można wypocząć w schronisku PTTK na Magurze Małastowskiej czy w bacówce PTTK w Bartnem.

Wycieczkom rowerowym sprzyjają liczne drogi szutrowe oraz leśne dukty. Trasy wycieczek można właściwie dobierać dowolnie, przez najciekawsze miejsca przebiega jednak kilka znakowanych szlaków rowerowych. Są to głównie odcinki Karpackiego Szlaku Rowerowego – Królewski Szlak Rowerowy, Transgraniczny Szlak Rowerowy, Wielokulturowy Szlak Rowerowy, Winny Szlak Rowerowy. Z kolei Rowerowy Szlak Naftowy pozwalapoznać najciekawsze miejsca związane z przemysłem naftowym.

Wypoczynek w siodle umożliwiają różne ośrodki (m.in. stadnina „Połonina” w Hańczowej, stanica konna „Osława” w Wysowej-Zdroju, „Końska Dolina” w Izbach), gospodarstwa agroturystyczne, a przede wszystkim Stadnina Koni Huculskich „Gładyszow” w Regietowie – największy na świecie ośrodek hodowli tej rasy.

Miłośnicy odpoczynku nad wodą muszą się koniecznie udać nad Klimkówkę – sztuczne jezioro powstałe w wyniku spiętrzenia przez zaporę wód Ropy. Jezioro ma ok. 4,5 km długości i 306 ha powierzchni. Latem Klimkówka zapełnia się rowerkami, kajakami, łódkami i żaglówkami. Często pojawiają się tutaj miłośnicy surfingu, windsurfingu, a ostatnio także coraz modniejszego kitesurfingu.

Coraz większym zainteresowaniem cieszą się uzdrowiska w Wysowej-Zdrój i Wapiennem. Ulubionym miejscem spacerów kuracjuszy i wczasowiczów w Wysowej-Zdroju jest Park Zdrojowy, w którym znajduje się amfiteatr oraz Pijalnia Wód Mineralnych. Miejscowość dysponuje bazą noclegową o różnym standardzie oraz uzdrowiskowo-leczniczą w „Uzdrowisku Wysowa” S.A.

W Wapiennem do dyspozycji gości są budynki hotelowe, domki góralskie z pełnym węzłem sanitarnym, dwa odkryte baseny, korty tenisowe, boiska sportowo-rekreacyjne, sala gimnastyczna z siłownią i jacuzzi.

Powiat gorlicki świetnie nadaje się na wypoczynek zimą. Beskid Niski stanowi idealny teren do uprawiania narciarstwa biegowego. Funkcjonuje tu również kilka ośrodków narciarskich, z tym największym na Magurze Małastowskiej, dysponującym 4-osobową kolejką krzesełkową o długości 1071,5 m i 1400-metrową trasą zjazdową.